روز جمعه ٢٤ ژوئیه ٢٠٢٠ ترکیه شاهد اتفاقی نادر و پیروزی بزرگ بود؛ پس از آن که دادگاه عالی ترکیه مصوبه سال ١٩٣٤ هیأت وزیران وقت مبنی بر تبدیل ایا صوفیا از مسجد به موزه را ملغی کرد، مسجد ایا صوفیا بازگشایی شد تا نام خدا در آن طنینانداز شود.. به موجب مصوبه‌ی دادگاه، ایا صوفیا پس از ٨٦سال بار دیگر به مسجد تبدیل شد و سند وقفی سلطان محمد فاتح که در سال ١٤٥٣ پس از فتح استامبول آن را تدوین کرده بود اجرا شد.
بازگشایی مسجد ایا صوفیا به مثابه فتح دوباره‌ی استامبول بود؛ رسول خدا در حدیثی مژده‌ی فتح نخستین این شهر را داده بود: «لَتُفْتَحَنَّ الْقُسْطَنْطِينِيَّةُ فَلَنِعْمَ الْأَمِيرُ أَمِيرُهَا وَلَنِعْمَ الْجَيْشُ ذَلِكَ الْجَيْشُ» قسطنطنیه فتح خواهد شد؛ امیر فاتح آن بهترین امیران و لشکرش بهترین لشکرها است. تاریخ گهربار اسلام همچنان محاصره‌ی طولانی این شهر توسط سلطان محمد فاتح را به یاد دارد؛ آن گاه که کشتی‌ها را از راه خشکی حرکت داد و توانست وارد شهر قسطنطنیه شود. پس از ورود به شهر مستقیما به سمت ایا صوفیا رفت و پرچمش را در مکانی که محراب آن قرار دارد نصب کرد و نیزه‌اش را به سمت قبله گرفت و برای نخستین بار در داخل آن اذان گفت. سپس در یکی از گوشه‌های ایا صوفیا سجده‌ی شکر به جا آورد و دو رکعت نماز گذارد. در سه روز نخست فتح شهر، تلاش گسترده‌ای انجام داد تا اولین نماز جمعه را با طنین تکبیر و تهلیل در آن برپا کند. او شخصا خطبه‌ی جمعه را خواند و استادش آق شمس الدین نماز را امامت کرد.
فتح دوم استامبول هم‌زمان با بازگشایی مسجد ایا صوفیا به طوری که عورات صلیبی‌ها و صهیونیست‌ها و هم‌پیمانان عرب‌شان را برملا کرد؛ کسانی که تیر انتقادشان به سمت ترکیه نشانه رفته است. پس از این رخداد یونان پرچمش را پایین کشید و ناقوس کلیساها به صدا درآمد و پاپ اظهارات تند و تیزی در این زمینه بیان کرد و این اقدام را به باد انتقاد گرفت. علمای درباری به تکاپو افتادند و حتی برخی از آنها نماز خواندن در ایا صوفیا را به بهانه‌ی این که موزه بوده است تحریم کردند با این که این مکان به مدت ٤٨١ سال مسجد بود. لاپوشانی فقهی بدانجا رسید که به اقدام امیر المؤمنین عمر بن خطاب استدلال کردند که پس از فتح قدس در کلیسای قیامت نماز نخواند. با این که این دو قضیه با هم تفاوت اساسی دارند؛ قدس با صلح فتح شد و قسطنطنیه با جهاد و مبارزه‌ی نظامی و احکام جنگی اسلام امری معروف و آشکار است. این افراد هیچ واکنشی در برابر تبدیل مساجد اندلس و یونان به کلیسا و استطل چهارپایان و تفرجگاه و قمارخانه و نیز اشغالگری‌های صهیونیست‌ها از خود نشان ندادند و لب به اعتراض نگشودند.
تاریخ می‌نویسد که ایا صوفیا در قرن شانزدهم در دوران امپراطوری بیزانس ساخته شد و مقر کلیسای ارتدوکس یونانی بود. به دنبال فتح استامبول به دست سلطان محمد فاتح به مسجد تبدیل شد و نتیجه‌ی طبیعی آن این بود که سلطان فاتح لقب امپراطور رومانی به خود گرفت. سپس املاک و مستغلات ثبتی آن که به نام خانواده‌ی بیزانس بود بر اساس قانون آن زمان به مالکیت سلطان فاتح درآمد و ایا صوفیا نیز به نام او وقف شد. سلطان محمد فاتح در یکی از صدها صفحه‌ی وقفی خود که تاریخ آن به سال ١٤٥٣ می‌رسد در این باره می‌نویسد: «هر کس این سند وقفی را که ایا صوفیا را به مسجد تبدیل کرده تغییر دهد یا یکی از مفاد آن را ملغا یا اصلاح کند یا با توطئه یا تأویل نادرست و فاسد بخواهد عمل به این وقفنامه را متوقف کند و بر فروع آن اعتراض کند یا در این راستا با کسی همکاری کند یا در دخل و تصرفات غیر قانونی مرتبط با مسجد سهیم باشد یا ایا صوفیا را از مسجد خارج کند یا خواستار حقوقی مانند حق قیمومیت با اوارق جعلی شود یا این مکان را به دروغ به نام خود ثبت کند، در حضور همه‌ی شما می‌گویم مرتکب بزرگ‌ترین حرام و بدترین گناه شده است. هر شخص یا جماعتی این وقفنامه تغییر دهد تا ابد لعنت خدا و پیامبر و ملائکه و حکام و مسلمانان بر او باد. از خدا می‌خواهیم از عذابش نکاهد و روز قیامت به آنان نظر نکند. هر کس این سخن را بشنود و همچنان برای تغییر آن بکوشد گناهش بر گردن کسی است که اجازه‌ی تغییر را می‌دهد و همه سزاوار عذاب خدا خواهند بود و خدا شنوای داناست».
رجب طیب اردغان تبدیل ایا صوفیا به موزه را نه تنها خیانت به تاریخ بلکه آن را اقدامی غیر قانونی توصیف کرد؛ او راست می‌گوید زیرا ایا صوفیا ملک یک حکومت یا مؤسسه نیست بلکه ملک وقفی سلطان محمد فاتح است. فقهای اسلام اتفاق نظر دارند که شروطی که واقف می‌گذارد مانند نص شارع است؛ از آنجایی که مراعات نص شارع و پیروی از آن واجب است مراعات و اعتبار شرط واقف نیز با شرع موافق است. او می‌تواند مصارف وقفی را آن گونه که می‌خواهد مشخص کند تا زمانی که معصیت نباشد. از این رو تغییر شرط واقف سطان محمد فاتح یا نقض آن جایز نیست همان گونه که باید آزادی عمل او در وقف ایا صوفیا مراعات شود.
زمان بازگشایی ایا صوفیا معانی و حکمت‌های فراوانی را با خود دارد؛ همه‌ی کشورها به خاطر مصیبت کرونا درگیر مسائل داخلی خود هستند و ترکیه‌ی امروز همانند دیروز نیست؛ اکنون سرنوشت خود را به دست خود رقم می‌زند و این روزها تاریخ مظلوم و رنجور عثمانی در حال هویدا شدن است. به همین خاطر بازگشایی مسجد درست در همان روزی صورت گرفت که آتاترک در سال ١٩٢٣ خلافت عثمانی را منحل کرد. این مسجد نماد اسلام و مسلمین در سراسر جهان است؛ نخستین مسجد در داخل امپراطوری بیزانس بود و بازگشت تمدن اسلامی را نوید می‌دهد. غبار ناامیدی را از دل‌ها می‌زداید و روزنه‌ی امید را به روی ستمدیدگان می‌گشاید. آزادی مساجد اسیر و دربند را مژده می‌دهد و در مقدمه‌ی آنها مسجد الاقصی قرار دارد. رئیس جمهور ترکیه در مراسم افتتاحیه گفت: «بازگشایی ایا صوفیا آزادی مسجد الاقصی را بشارت می‌دهد و این کار به مثابه اراده‌ی خروج مسلمانان سراسر جهان از عزلت و تنگنا است. این بازگشایی روزنه‌ی امیدی برای مظلومان و زخم‌دیدگان و غارت‌شدگان در سراسر جهان است». علی ارباش خطیب جمعه و رئیس امور دینی ترکیه هم در سخنانی تأکید کرد: «بازگشایی ایا صوفیا برای عبادت نویدی برای همه‌ی مساجد مظلوم جهان و در مقدمه‌ی آنها مسجد الاقصی است و آزادی آن را نوید می‌دهد. خداوند شیخ احمد یاسین را بیامرزد که زوال صهیونیست‌ها را برای سال ٢٠٢٧ پیش‌بینی کرده بود. او گفته بود در سال ٢٠٢٧ کشوری به نام اسرائیل وجود نخواهد داشت و این کار بر خدا گران نیست.»
با نگاه به منافع اقتصادی تبدیل ایا صوفیا از موزه به مسجد، می‌بینیم که موزه برای ترکیه سودمندتر است؛ هر ساله بیش از سه میلیون گردشگر از آنجا دیدن میکنند و از این طریق 25 میلیون دلار عاید ترکیه می‌شود. ایا صوفیا از مهم‌ترین اماکن گردشگری در ترکیه و سومین مکان عبادی جهان از جهت شمار بازدیدکنندگان است. اما کشورها و تمدن‌ها تنها با مال و با بُعد مادی صرف پابرجا نمی‌مانند؛ اصول و ارزش‌ها مهم هستند نه منافع مادی. صاحب مال خداوند است و روزی مردمان به دست اوست. مزایای ربانی و معنوی مسجد و برکت اقتصادی آن هیچ گاه با منافع مادی محض در قالب موزه قابل قیاس نیست. خدای متعال می‌فرماید:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَـٰذَا ۚ وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاءَ ۚ إِنَّ اللَّـهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» التوبة/٢٨
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، حقيقت اين است كه مشركان ناپاكند، پس نبايد از سال آينده به مسجدالحرام نزديك شوند، و اگر [در اين قطع رابطه] از فقر بيمناكيد، پس به زودى خدا -اگر بخواهد- شما را به فضل خويش بى‌نياز مى‌گرداند، كه خدا داناى حكيم است.
برخی از مسلمانان مکه که با منافع حج می‌زیستند با خود گفتند که اگر مشرکان از حج منع شوند تجارت‌شان کساد می‌شود. اما خداوند به آنان وعده داد که زیان نخواهند کرد و بیان کرد که روزی به دست اوست و اگر از فقر می‌ترسند آنان را از فضل خویش بی‌نیاز خواهد کرد.
ترکیه‌ی امروز پس از سال‌ها دوری از اسلام به تدریج و با حکمت به سمت اجرای احکام اسلامی گام می‌دارد. اکنون شمشیر سلطان محمد فاتح و پرچم پیروزی او در دست خطیب جمعه قرار دارد؛ اردوغان آیاتی از کتاب خدا را در ایا صوفیا تلاوت می‌کند و پس از ادای نماز جمعه به زیارت قبر سلطان محمد فاتح می‌رود. امانت وقفی او را به مسجد باز می‌گرداند. سکه‌ای به ارزش یک لیر ترکیه در ١٥ هزار قطعه‌ی نقره‌ای و ١٠ هزار قطعه‌ی برونزی ویژه‌ی ایا صوفیا می‌زند. با این کار اردوغان سکه و خطبه را به عنوان دو نماد حاکمیت عثمانیان با هم جمع می‌کند؛ اولی به اعتبار مادی و دومی به اعتبار معنوی.
تاریخ معاصر مسلمانان از بازگشایی مسجد ایا صوفیا آغاز می‌شود و بیانگر آن است که دوره‌های پس از این رخداد مهم همانند قبل آن نخواهد بود؛ ترکیه از قید و بند غرب آزاد شده است و اکنون صاحب تصمیم و استقلال خویش است. نقش اسلامی خود را به دور از جایگاهی که غرب برای او تعریف کرده است بازی می‌کند؛ ترکیه از این پس منتظر تعویق و تعلل و معیارهای دوگانه‌ی اتحادیه‌ی اروپا برای پیوستن به آن نمی‌ماند. اکنون قدرت حال و گذشته را در اختیار دارد و به او این امکان را می‌دهد که همانند نیاکان خود در صحنه‌ی بین‌المللی بازیگر فعالی باشد و با قدرت و عزت از معاهده‌ی لوزان خارج شود.
نظرات